Mystiek, volksreligie en autonomie

Wanneer we dit patroon breder bekijken, zien we dat het niet beperkt blijft tot druïden, heksen of Noordse zieneressen. Door heel Europa keert dezelfde spanning terug, telkens wanneer spirituele stromingen niet-hiërarchisch, belichaamd en ervaringsgericht zijn.

Binnen het christendom zien we dit scherp in de mystiek.

Mystici zochten directe ervaring van het goddelijke, zonder tussenkomst van leer of instituut. In de Lage Landen waren figuren als Hadewijch, Ruusbroec en later de beweging van de Moderne Devotie sterk gericht op innerlijk leven en persoonlijke ethiek. Deze stromingen werden gewaardeerd zolang zij bescheiden, persoonlijk en niet-organiserend bleven. Zodra zij te autonoom dreigden te worden, volgde regulering of correctie.

Ook volksreligie laat dit patroon zien.

Plaatsgebonden rituelen, kapelletjes, bronnen, processies en huisrituelen bleven vaak lang bestaan, vooral gedragen door vrouwen. Zij werden gedoogd zolang zij lokaal en klein bleven, maar afgekeurd zodra zij buiten controle raakten. Niet de inhoud was het probleem, maar de vorm van autonomie.

Zelfs in latere, meer seculiere stromingen — humanisme, vrijzinnigheid, individuele zingeving — blijft deze spanning zichtbaar. Er is ruimte voor innerlijk geweten, zolang het zich laat vangen in abstractie en systeem. Belichaamde, ervaringsgerichte vormen van weten blijven lastiger te plaatsen.

Wat deze voorbeelden verbindt, is niet één specifieke traditie, maar een structurele dynamiek: telkens wanneer weten zich niet laat centraliseren, schriftelijk vastleggen of hiërarchisch ordenen, wordt het verdacht of gemarginaliseerd.

*Kanttekening: over sjamanisme

In dit verband wordt soms ook de term sjamaan gebruikt. Veel van de praktijken die we in Europa terugzien ~trance, genezing, bemiddeling tussen werelden ~ hebben inderdaad een sjamanistisch karakter. Toch vraagt dit om precisie:
De sjamaan is namelijk een cultureel specifieke rol uit met name Siberische en inheemse contexten. Europese vrouwen en mannen waren historisch gezien geen sjamanen in strikte zin, maar beoefenden sjamanistische praktijken binnen hun eigen culturele kader.

Toch is deze vergelijking zinvol, juist omdat zij hetzelfde spanningsveld blootlegt.
Want net als bij sjamanisme berustte de kennis op ervaring en belichaamd weten, niet op hiërarchie.
Het verschil is dat de sjamaan in Europa vooral als ‘de ander’ werd gezien, terwijl de heks als gevaarlijker werd ervaren omdat zij van binnenuit de gemeenschap belichaamde.
En hiermee blijkt opnieuw: 
~het probleem was niet trance of ritueel,  maar autonome kennis die zich niet liet onderwerpen aan controle!~

Nawoord

Deze blog schreef ik omdat ik mezelf erin tegenkwam. In de woorden die we gebruiken, in de namen die veilig voelen en in de namen die schuren. Ik merkte hoe makkelijk ook ik geneigd ben om betekenis te koppelen aan rangorde, aan erkenning, aan wat “hoog” of “laag” wordt genoemd.

Wat mij raakt, is dat deze kennis nooit echt verdwenen is. Ze is alleen stiller geworden. Ik herken haar in zorg, in aandacht, in het voelen van juiste momenten. In weten dat niet vraagt om toestemming, maar zich aandient omdat het nodig is.

Het helpt mij om te zien dat het niet overal hetzelfde liep. Dat er plekken waren — en soms nog zijn — waar vrouwen anders mochten staan, spreken en handelen. Dat maakt dit geen verhaal van alleen verlies, maar ook van herinnering en keuze.

Niet de heks was het probleem.

En misschien is dat vandaag nog steeds zo.......

Note:

Deze blog is een cultuurhistorische synthese.

Dat betekent dat meerdere wetenschappelijke inzichten zijn samengebracht om een breder historisch patroon zichtbaar te maken. Niet elke conclusie is letterlijk in één bron terug te vinden, maar is gebaseerd op vergelijkend historisch onderzoek.

Bronnen:

Druïden, volksreligie en heksen

• Cunliffe, B. (2003). The Ancient Celts. Oxford University Press.
• Green, M. (1997). The World of the Druids. Thames & Hudson.
• Ginzburg, C. (1991). Ecstasies: Deciphering the Witches’ Sabbath. University of Chicago Press.
• Federici, S. (2004). Caliban and the Witch. Autonomedia.
• Roper, L. (2006). Witch Craze. Yale University Press.

Rome, christendom en vrouwelijke macht

• Beard, M. (2015). SPQR. Profile Books.
• Pomeroy, S. (1975). Goddesses, Whores, Wives, and Slaves. Schocken.
• Warner, M. (1976). Alone of All Her Sex. Vintage.
• Newman, B. (1997). Sister of Wisdom. University of California Press.
• Bitel, L. (2009). Landscape with Two Saints. Oxford University Press.

Vikingwereld en vrouwen

• Jesch, J. (1991). Women in the Viking Age. Boydell Press.
• Price, N. (2002). The Viking Way. Uppsala University.
• Roesdahl, E. (1998). The Vikings. Penguin.

Mystiek en Lage Landen

• McGinn, B. (1991). The Foundations of Mysticism. Crossroad.
• Simons, W. (2001). Cities of Ladies. University of Pennsylvania Press.